آیه 12 سوره ابراهیم

وَ ما لَنا أَلاَّ نَتَوَكَّلَ عَلَى اللَّهِ وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلى‌ ما آذَيْتُمُونا وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ «12»

وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَكَّلَ عَلَى اللَّهِ‌: و چيست ما را، يعنى چه داريم در آنكه توكل ننمائيم بر خداى تعالى. وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا: و حال آنكه بتحقيق راه نموده است ما را به راههاى راست، يعنى راهى كه بدان مى‌شناسيم او را و مى‌دانيم كه زمام كليّه امور در تحت قدرت و اختيار الهى، و از فرمان سبحانى هيچ چيز بيرون نيست. وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلى‌ ما آذَيْتُمُونا: و هرآينه به خدا قسم كه صبر خواهيم نمود بر آنچه ايذاء و اذيت مى‌رسانند ما را از تكذيب و مخالفت و ضديت. وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ‌: و بر خداوند متعال نه بر غير او بايد كه ثابت باشند توكل‌كنندگان، و بر توكل راسخ باشند در آنچه به ايشان‌

جلد 7 - صفحه 29

مى‌رسد.

بيان: علماء معانى در وجه تكرار فرموده‌اند كه: اول براى احداث توكل، و ثانى براى سعى در ابقا و دوام آن. يا آنكه اول راجع به ايشان، يعنى آنانكه طلب معجزه نمايند واجب است اينكه توكل نمايند در حصول آن نه بر ما، پس اگر بخواهند خدا، ظاهر فرمايد، و اگر نخواهد، ظاهر ننمايد. و دوم راجع به انبياء است در دفع شر كفار از ايشان.

تنبيه: يكى از صفات پسنديده، توكل است، و آن عبارت است از اعتماد و اطمينان دل بنده در جميع امور بر خداوند عالميان و حواله كردن همه كارهاى خود را به پروردگار و بيزار شدن از هر حول و قوه‌اى. و حصول توكل موقوف است بر اعتقاد جازم به اينكه هيچ حول و قوه‌اى نيست مگر بواسطه او، و هيچكس را جز او قدرت بر امرى نيست، تمام علم و قدرت بر كفايت امور بندگان از جانب او است؛ پس بنابراين البته اعتماد به خدا نموده التفات به غير نكند. چون اين مقام حاصل شد، ثمرات نائل شود و احاديث بسيار در آن وارد شده:

1- در بحار الانوار «1» در حديثى- حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از جبرئيل سؤال نمايد توكل چيست، جبرئيل گويد: العلم بانّ المخلوق لا يضرّ و لا ينفع و لا يعطى و لا يمنع و استعمال الياس من الخلق فاذا كان العبد كذلك لم يعمل لاحد سوى اللّه و لم يرج و لم يخف سوى اللّه و لم يطمع فى احد سوى اللّه فهذا هو الّتوكّل.

علم به اينكه مخلوق ضرر نرساند، و نفع ندهد، و عطا نكند، و منع ننمايد، و نااميدى از خلق؛ پس وقتى بنده چنين شد عمل نكند براى هيچكس سواى خدا، و اميد ندارد و نترسد غير خدا، و طمع نكند غير خدا، اينست توكّل.

2- حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم شب معراج سؤال نمود «2» پروردگارا: كدام اعمال افضل است؟ فرمود: نيست چيزى نزد من افضل از

«1» بحار الانوار، جلد 71، صفحه 138، حديث 23.

«2» ارشاد القلوب ديلمى، جزء اوّل، باب 54.

جلد 7 - صفحه 30

توكل و رضا به آنچه قسمت نمودم.

3- از حضرت رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مروى است كه‌ «1» هر كه به خدا منقطع شود و امر خود را به او واگذارد، خداى تعالى او را از هر امرى كفايت فرمايد و روزى او را از جائى رساند كه به گمان او نرسد، و هر كه به دنيا منقطع شود حق سبحانه او را به دنيا وا مى‌گذارد. و اخبار معتبره در اين قسمت بسيار است.

خاتمه: در مجمع‌ «2»- ابو الدرداء روايت نموده كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: هر كه در شب از «كك» متأذى شود، بايد قدحى از آب پر كند و هفت مرتبه آيه‌ «وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَكَّلَ عَلَى اللَّهِ» را تا آخر بر آن بخواند و آن را در حوالى فراش خود بپاشد، آن شب ايمن باشد از اذيت.

قالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِنْ نَحْنُ إِلاَّ بَشَرٌ مِثْلُكُمْ وَ لكِنَّ اللَّهَ يَمُنُّ عَلى‌ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ ما كانَ لَنا أَنْ نَأْتِيَكُمْ بِسُلْطانٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ «11» وَ ما لَنا أَلاَّ نَتَوَكَّلَ عَلَى اللَّهِ وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلى‌ ما آذَيْتُمُونا وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ «12»

ترجمه‌

گفتند مر ايشانرا پيغمبرانشان نيستيم ما مگر انسانى مانند شما ولى خدا منّت مى‌نهد بر آنكه ميخواهد از بندگانش و نباشد براى ما كه بياوريم براى شما حجّتى مگر باذن خدا و بر خداوند بايد توكّل كنند گروندگان‌

و چيست ما را كه توكل نكنيم بر خدا با آنكه بتحقيق هدايت نمود ما را براههاى خودمان و هر آينه صبر مينمائيم البتّه بر آنچه اذيّت كنيد ما را و بر خدا بايد توكّل كنند توكّل كنندگان..

تفسير

پيغمبران در جواب امم ماضيه گفتند راست است كه ما بشرى هستيم مانند شما در لوازم بشريّت و از جنس ملائكه نيستيم ولى براى استعداد و قابليّتى كه در ما وجود داشت خداوند ما را مخصوص فرمود به نبوّت و منت نهاد بر ما بمزيد كرامت از ابناء جنس خودمان و ما نمى‌توانيم بدلخواه خودمان و شما معجزه بياوريم اختيار معجزه با خدا است كه هر پيغمبرى را مخصوص بنوعى از اعجاز فرموده كه صلاح دانسته و نبايد تجاوز از آن شود مكر بخواست خداوند و ما از عناد و لجاج و عداوت و اذيّت شما باك نداريم چون بخداوند ايمان داريم و كسيكه مؤمن بخدا باشد بايد توكّل و اعتماد بلطف او داشته باشد و از غير او باك نداشته باشد چه موجب است و چه عذرى براى ما است اگر توكّل بخدا نداشته باشيم با آنكه طرق معرفت خود را بما ارائه فرموده و دانسته‌ايم كه ازمّه امور تمامى بدست قدرت الهى است و كسى بر خلاف اراده او نمى‌تواند كارى از پيش ببرد پس بايد بر آزار و اذيّت‌هاى شما صبر كنيم و از خداوند اجر بخواهيم و بدانيم كه وظيفه اولياء خدا توكّل باو است و خداوند بالاخره دوستان خود را بر دشمنانش ظفر خواهد داد.

جلد 3 صفحه 224

وَ ما لَنا أَلاّ نَتَوَكَّل‌َ عَلَي‌ اللّه‌ِ وَ قَد هَدانا سُبُلَنا وَ لَنَصبِرَن‌َّ عَلي‌ ما آذَيتُمُونا وَ عَلَي‌ اللّه‌ِ فَليَتَوَكَّل‌ِ المُتَوَكِّلُون‌َ «12»

و چه‌ باعث‌ ميشود ‌از‌ ‌براي‌ ‌ما ‌که‌ توكل‌ نكنيم‌ ‌بر‌ خداوند و حال‌ آنكه‌ هدايت‌ فرمود ‌ما ‌را‌ براههاي‌ خودمان‌ ‌که‌ ‌از‌ چه‌ طريق‌ بايد مشي‌ كنيم‌ ‌تا‌ سعادت‌ پيدا كنيم‌ ‌پس‌ ‌بر‌ خداوند بايد توكّل‌ كنند كساني‌ ‌که‌ توكل‌ ميكنند.

وَ ما لَنا أَلّا نَتَوَكَّل‌َ عَلَي‌ اللّه‌ِ ‌اينکه‌ كلام‌ مؤمنين‌ ‌است‌ ‌که‌ بكفار ميگويند و ممكن‌ ‌است‌ كلام‌ رسل‌ ‌باشد‌ بكفار بلكه‌ شايد اظهر ‌باشد‌ ‌که‌ وجهي‌ ندارد و دليلي‌ ندارد ‌که‌ ‌ما توكل‌ نكنيم‌ بخداوند ‌با‌ اينكه‌ ميفرمايد وَ مَن‌ يَتَوَكَّل‌ عَلَي‌ اللّه‌ِ فَهُوَ حَسبُه‌ُ إِن‌َّ اللّه‌َ بالِغ‌ُ أَمرِه‌ِ قَد جَعَل‌َ اللّه‌ُ لِكُل‌ِّ شَي‌ءٍ قَدراً طلاق‌ ‌آيه‌ 3 و مكرر اشاره‌ ‌شده‌ ‌که‌ مقام‌ توكل‌ ‌از‌ معرفت‌ بتوحيد افعالي‌ ‌است‌.

وَ قَد هَدانا سُبُلَنا ‌از‌ امور اعتقاديه‌ و اخلاقيه‌ و اعمال‌ صالحه‌ ‌که‌ تمام‌ طرق‌ ‌الي‌ اللّه‌ ‌است‌ و اعطاء عقل‌ و علم‌ و قوي‌ و ساير اسباب‌ ‌بما‌ عنايت‌ فرموده‌ وَ لَنَصبِرَن‌َّ عَلي‌ ما آذَيتُمُونا ‌هر‌ چه‌ ‌شما‌ ميتوانيد ‌بما‌ اذيت‌ و آزار كنيد ‌ما بوظيفه‌ ‌خود‌ عمل‌ ميكنيم‌ و ‌بر‌ اذيتهاي‌ ‌شما‌ صبر ميكنيم‌

(الصبر مفتاح‌ الفرج‌)

]

(آیه 12)- بعد به استدلال روشنی برای مسأله توکل، پرداخته و می‌گفتند:

«چرا ما بر «اللّه» توکل نکنیم (و در همه مشکلات به او پناه نبریم؟ چرا ما از قدرتهای پوشالی و تهدیدها بترسیم) در حالی که او ما را به راههای سعادتمان هدایت کرده» (وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا).

و سپس چنین ادامه می‌دادند: اکنون که تکیه گاه ما خداست، تکیه گاهی شکست ناپذیر مافوق همه چیز «بطور قطع، ما در برابر تمام آزار و اذیتهای شما ایستادگی و شکیبایی خواهیم کرد» (وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلی ما آذَیْتُمُونا).

و بالاخره گفتار خود را با این سخن پایان می‌دادند که: «و همه توکل کنندگان باید تنها بر اللّه توکل کنند» (وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ).

منظور از «توکل» این است که در برابر عظمت مشکلات، انسان احساس حقارت و ضعف نکند، بلکه با اتکای بر قدرت بی‌پایان خداوند، خود را پیروز و فاتح بداند، و به این ترتیب توکل امید آفرین، نیروبخش و تقویت کننده، و سبب فزونی پایداری و مقاومت است.